Wiesz, że niektóre zasady w pracy mogą być ustalone nie tylko przez przełożonego czy Kodeks pracy, ale też wspólnie przez pracodawcę i związki zawodowe? Taki zestaw zasad to właśnie układ zbiorowy pracy – trochę jak regulamin, ale z większą mocą. W tym artykule wyjaśniamy, czym dokładnie jest, kto może go podpisać, co może w nim zostać zapisane i czy faktycznie działa na korzyść pracownika.
Zobacz też: Fluktuacja pracowników – na czym polega i jakie są jej rodzaje?
Układ zbiorowy pracy – z tego artykułu dowiesz się:
Układ zbiorowy co to takiego?
Układ zbiorowy pracy to nic innego jak umowa między pracodawcą a związkami zawodowymi, która dotyczy warunków zatrudnienia. Tyle że nie jest to zwykła umowa – to dokument, który może zmieniać zasady gry w całej firmie. Pozwala na wprowadzenie korzystniejszych rozwiązań dla pracowników niż te, które narzuca sam Kodeks pracy. Mówimy tu np. o wyższych stawkach, dłuższym urlopie wypoczynkowym, dodatkach, premiach czy większym wpływie pracowników na to, co dzieje się w zakładzie pracy.
Ale uwaga! Układ nie może obniżać standardów! Nie da się w nim np. ustalić krótszego urlopu, niż przewiduje ustawa czy pomijać zasady równego traktowania. Jeśli któraś część układu jest mniej korzystna niż przepisy ogólne, to automatycznie przestaje obowiązywać.
W układzie zapisuje się też konkretne zobowiązania – np. że pracodawca zobowiązuje się przestrzegać postanowień układu, a związki pilnują, by pracownicy również grali fair. To taki wspólny kontrakt, który ma poprawić warunki pracy i ułatwić życie obu stronom. Dobrze zawarty układ zbiorowy to znak, że firma traktuje swoich ludzi poważnie i jest gotowa iść o krok dalej niż tylko minimum z kodeksu.
Układy zbiorowe pracy – rodzaje:
W polskim prawie wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje:
- zakładowy układ zbiorowy pracy
- ponadzakładowy układ zbiorowy pracy
Zakładowy układ zbiorowy pracy to taki, który działa w obrębie jednej konkretnej firmy. Zawierany jest między pracodawcą a związkami zawodowymi działającymi w danym zakładzie. To właśnie on najczęściej reguluje rzeczy ważne na co dzień – od wynagrodzeń i dodatków po zasady premiowania czy czasu pracy. W skrócie: dotyczy bezpośrednio Ciebie i Twojej firmy.
Ponadzakładowy układ zbiorowy pracy działa szerzej. Podpisują go przedstawiciele organizacji pracodawców oraz ponadzakładowe związki zawodowe takie, które reprezentują pracowników np. z całej branży albo grupy firm. Taki układ ustala zasady obowiązujące w wielu miejscach pracy jednocześnie. Może m.in. określać minimalne stawki czy wspólne standardy zatrudnienia dla całej gałęzi przemysłu.
Krótko mówiąc – jeden układ reguluje zasady “U ciebie w pracy”, a drugi większy kawałek rynku. Ale każdy z nich ma jeden cel: poprawić warunki pracy i dać pracownikom więcej, niż gwarantuje samo prawo.
Zobacz też: Państwowa Inspekcja Pracy (PIP) – czym się zajmuje?
Jakie kwestie reguluje zakładowy układ zbiorowy pracy?
Zakładowy układ zbiorowy pracy stanowi dokument, który doprecyzowuje i rozszerza zasady zatrudnienia w danej firmie (oczywiście w granicach prawa). Zgodnie z art. 240 Kodeksu pracy może on regulować warunki, jakim powinna odpowiadać treść stosunku pracy, a także wzajemne zobowiązania stron (pracodawcy i związków zawodowych) dotyczące stosowania i przestrzegania układu.
Żadne zapisy układu nie mogą być mniej korzystne niż przepisy Kodeksu pracy czy innych ustaw. Jeśli któryś punkt by to naruszał – z mocy prawa taki zapis jest nieważny.
A co dokładnie może zawierać zakładowy układ zbiorowy? Najczęściej reguluje:
- Zasady wynagradzania – w tym stawki podstawowe, dodatki, premie, systemy nagród czy wynagrodzenie za nadgodziny – często lepsze niż ustawowe minimum.
- Czas pracy – układ może regulować systemy zmianowe, wprowadzać elastyczne godziny pracy lub dłuższe okresy rozliczeniowe.
- Limit godzin nadliczbowych – standardowo to 150 godzin rocznie, ale układ może ustalić inny limit nadgodzin, oczywiście z odpowiednim wynagrodzeniem.
- Urlopy – mogą być rozszerzone np. o dodatkowe dni wolne dla rodziców, osób pracujących w trudnych warunkach lub po wielu latach pracy w firmie.
- Ochrona przed zwolnieniem – niektóre grupy pracowników mogą mieć dodatkowe zabezpieczenia np. osoby w wieku przedemerytalnym czy działacze związkowi.
- Dodatkowe przerwy w pracy – układ może wprowadzać przerwę niewliczaną do czasu pracy np. godzinę na posiłek lub odpoczynek.
- Premiowanie – zasady przyznawania premii często są jasno określone w układzie, dzięki czemu pracownicy wiedzą, czego mogą się spodziewać.
- Monitoring – układ zbiorowy pracy może ustalać, gdzie mogą znajdować się kamery, jaki jest ich cel oraz jak długo przechowywane są nagrania.
- Współpraca ze związkami zawodowymi – w tym tryb negocjacji, procedury zmian w układzie i sposoby rozwiązywania problemów.
Co ciekawe, układ może zawierać też niestandardowe benefity pracownicze np. dofinansowanie do wypoczynku, karty Multisport czy świadczenia świąteczne.
Układ zbiorowy to trochę “firmy Kodeks pracy” tylko bardziej spersonalizowany. A co najważniejsze: to, co w nim zapisane obowiązuje tak samo jak przepisy ustawowe, o ile nie pogarsza sytuacji pracowników.
Kogo obowiązuje układ zbiorowy pracy?
Jeśli w Twojej firmie obowiązuje układ zbiorowy pracy, to z dużym prawdopodobieństwem dotyczy on również Ciebie. Taki układ obejmuje bowiem wszystkich pracowników zatrudnionych przez pracodawcę, który go podpisał – niezależnie od tego, czy są oni członkami związku zawodowego, czy nie.
Co ciekawe postanowienia układu mogą obowiązywać także emerytów i rencistów, jeśli tak przewiduje jego treść. To oznacza, że nawet po zakończeniu aktywności zawodowej możesz korzystać np. z firmowych świadczeń socjalnych zapisanych w układzie.
Oczywiście, jak to bywa w prawie pracy, również w tym przypadku są wyjątki. Układu zbiorowego nie zawiera się dla określonych grup zawodowych, które rządzą się odrębnymi przepisami:
- członków korpusu służby cywilnej;
- pracowników urzędów państwowych zatrudnionych na podstawie mianowania lub powołania;
- pracowników samorządowych zatrudnionych w drodze wyboru, mianowania lub powołania w takich jednostkach jak urzędy marszałkowskie, starostwa powiatowe czy urzędy gminy;
- sędziów, asesorów sądowych i prokuratorów.
Jak zawrzeć układ zbiorowy pracy?
Zawarcie układu zbiorowego pracy to proces, który nie dzieje się sam z siebie – ktoś musi wyjść z inicjatywą. Co ważne, inicjatywa ta może pochodzić zarówno od strony pracodawcy, jak i związków zawodowych.
Kiedy któraś ze stron zgłasza chęć zawarcia układu, rozpoczyna się etap tzw. rokowań, czyli negocjacji. Strona inicjująca musi powiadomić wszystkie związki zawodowe działające w danym zakładzie, które reprezentują pracowników, mających być objętych układem. To bardzo ważne, ponieważ układy zbiorowe nie mogą być wynikiem “tajnych rozmów”, tylko przejrzystych negocjacji z udziałem wszystkim zainteresowanych.
Rokowania muszą odbywać się w dobrej wierze, co w praktyce oznacza m.in. poszanowanie interesów drugiej strony i rzetelne podejście do rozmów. Co więcej, pracodawca ma obowiązek ujawnić sytuację ekonomiczną firmy, jeśli to niezbędne do prowadzenia negocjacji. Chodzi tu o dane dotyczące np. finansów, zatrudnienia czy planów inwestycyjnych, czyli wszystko, co może mieć wpływ na warunki pracy.
Gdy strony dojdą do porozumienia, układ zawierany jest w formie pisemnej, na czas określony lub nieokreślony. To nie koniec – kolejnym etapem jest rejestracja układu w odpowiednim rejestrze prowadzonym przez Państwową Inspekcję Pracy. Dopiero po tej rejestracji układ wchodzi w życie i zaczyna obowiązywać.
Warto wiedzieć, że zawarcie układu to nie tylko “papierologia”, a proces wymagający kompromisów i dialogu, ale jego efektem może być realna poprawa warunków pracy, stabilność zatrudnienia i bardziej partnerska relacja między pracodawcą a pracownikami.
Dowiedz się: Czym jest ergonomia pracy? Na co należy zwrócić uwagę? [Definicja ergonomii i rodzaje ergonomii]
Jak rozwiązać układ zbiorowy?
Choć układy zbiorowe pracy zawierane są z myślą o długofalowej współpracy, nie obowiązują na zawsze. Mogą zostać rozwiązane na kilka sposobów.
- Najprostszą formą zakończenia obowiązywania układu jest zgodne oświadczenie obu stron, czyli pracodawcy i reprezentujących pracowników związków zawodowych. Wystarczy wspólna decyzja, odpowiednio udokumentowana na piśmie i układ przestaje obowiązywać.
- Drugim przypadkiem jest upływ czasu, na jaki układ został zawarty. Jeśli np. podpisano go na pięć lat i nie przedłużono ani nie renegocjowana, to po tym czasie automatycznie traci moc.
- Trzecia opcja to wypowiedzenie układu przez jedną ze stron (albo pracodawcę, albo związki zawodowe). W takim przypadku również wymagane jest zachowanie formy pisemnej. Standardowy okres wypowiedzenia to trzy miesiące kalendarzowe, liczone od końca miesiąca, w którym wypowiedzenie zostało złożone. Strony układu mogą jednak ustalić inny – krótszy lub dłuższy – termin w samym układzie.
Układ zbiorowy pracy a regulamin pracy
W wielu firmach funkcjonują zarówno regulamin pracy, jak i układ zbiorowy. Choć oba dokumenty dotyczą zasad obowiązujących w miejscu pracy, nie są tym samym i nie można ich stosować zamiennie. Różnią się zakresem, sposobem wprowadzania i skutkami dla pracowników.
| Kryterium | Układ zbiorowy pracy | Regulamin pracy |
| Kto go ustala | Pracodawca i związki zawodowe (w drodze negocjacji) | Pracodawca (samodzielnie lub po uzgodnieniu ze związkami, jeśli działają w firmie) |
| Forma | Porozumienie zawarte w formie pisemnej | Akt wewnętrzny zakładu pracy |
| Zakres regulacji | Warunki zatrudnienia: wynagrodzenia, czas pracy, premie, urlopy, ochrona przed zwolnieniem i inne | Organizacja i porządek w pracy, BHP, przerwy, usprawiedliwianie nieobecności |
| Siła prawna | Zbliżona do Kodeksu pracy – może rozszerzać prawa pracownika | Nie może zmieniać przepisów ustawowych ani dawać mniej niż przewiduje prawo |
| Obowiązywanie | Dotyczy wszystkich pracowników objętych układem | Dotyczy wszystkich pracowników zatrudnionych w danym zakładzie |
| Obowiązek wprowadzenia | Nie – jest dobrowolny, zależny od woli stron | Tak – jeśli firma zatrudnia co najmniej 50 pracowników |
| Możliwość negocjacji | Tak, układ jest efektem negocjacji | Nie, jeśli nie ma związków zawodowych |
Układ zbiorowy pracy – podsumowanie:
Układ zbiorowy pracy to ważny dokument, który może realnie poprawić warunki zatrudnienia w firmie – od wynagrodzeń, przez czas pracy, aż po ochronę przed zwolnieniem. Zawierany jest w drodze negocjacji między pracodawcą a związkami zawodowymi i obowiązuje wszystkich pracowników objętych jego zakresem. Wyróżniamy układy zakładowe i ponadzakładowe, a ich zapisy nie mogą być mniej korzystne niż przepisy Kodeksu pracy.
Zobacz dodatkowo: Okres ochronny przed emeryturą – ile lat przed emeryturą jest okres ochronny?
Więcej praktycznych porad znajdziesz tutaj:
Wzory CV
Szablony CV
Przykładowe CV
Jak napisać podziękowanie za współpracę? Krótkie podziękowanie dla szefa i współpracowników
Na czym polega metoda STAR w rekrutacji?
Know how co to znaczy? Jak można je chronić?
Praca zmianowa: co warto o niej wiedzieć? Jak w praktyce wygląda system pracy zmianowej?
Ile zarabia anestezjolog? Kto to? Na czym polega jego praca?
Praca w weekendy: jakie wynagrodzenie za pracę w sobotę i niedzielę?
Jakie są umowy cywilnoprawne? Rodzaje i charakterystyka
Scrum co to? Na czym polega metodyka Scrum i jakie ma założenia?
Do kiedy trzeba wykorzystać zaległy urlop?
Jak rozliczyć używanie samochodu prywatnego do celów służbowych?
Równoważny czas pracy: zasady – jak wygląda zatrudnienie w systemie równoważnym?
NGO praca – na czym polega? Jak ją dostać?
